Het zal je niet zijn ontgaan: ik schrijf veel over vrijheid en autonomie. Dat is, naar mijn mening, een van de belangrijkste bouwstenen voor ons persoonlijk geluk. Maar voor veel mensen is het ook een moeilijk woord. Vrijheid lijkt iets te zijn waar je zelf geen invloed op hebt. Ja, we staan elk jaar op 4 en 5 mei stil bij de vrijheid en wat dat heeft gekost, maar verder ervaren we vrijheid vooral als iets dat je gegeven moet worden. Het is als met het weer: je moet het nemen zoals het is – invloed heb je er niet op.

Vrijheid krijgen en vrijheid nemen

Vrijheid is zo’n woord dat we makkelijk in de mond nemen, maar dat niet gemakkelijk de definiëren is. Wat bedoelen we met vrijheid? ‘Alles kunnen doen wat je wilt’ – is dat vrijheid? Nee, vanzelfsprekend niet: mijn vrijheid wordt begrensd door andere mensen die ook vrij willen zijn. De wereld draait niet om mij alleen. En dus moeten vrijheden begrensd en beschreven worden. Bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting – die gunt mij de vrijheid om te zeggen wat ik wil (inclusief belediging), maar begrenst die vrijheid ook: ik mag geen dingen zeggen die een ander echt beschadigen (zoals smaad). Ik zou dit externe vrijheid willen noemen: de vrijheid die je hebt (of niet hebt) in de wereld om je heen, in de publieke ruimte, in de samenleving. Het zijn de klassieke vrijheden die zijn vastgelegd in de grondwet: naast de vrijheid van meningsuiting bijvoorbeeld ook de vrijheid van vergadering, de vrijheid van godsdienst, de vrijheid om te protesteren of de vrijheid om te reizen. Het zijn fundamentele vrijheden die daarom worden gewaarborgd door een goed functionerende rechtstaat. En als die vrijheden in het geding zijn, dan is revolutie een manier om die vrijheden weer op te eisen. Externe vrijheden worden je dus ofwel gegeven door de rechtstaat, of je moet ze nemen door een revolutie.

Gekooid in een gelaagd bestaan

Deze externe vrijheid beschrijft de ruimte die we hebben binnen de samenleving. Maar vrijheid reikt natuurlijk veel verder. We worden niet alleen beperkt door anderen en door regels en wetten in de samenleving, maar – verrassend genoeg – ook door onszelf, misschien zelfs wel vooral door onszelf. We begrenzen onszelf door onze overtuigingen, onze conditioneringen en onze verslavingen. We beperken onszelf meer dan we denken. Vrijheid of onvrijheid ligt ook in ons. En dus stel ik voor dat we naar binnen gaan en de vraag stellen: hoe vrij ben ik echt? We betreden daarmee het veld van de interne vrijheid! Om zicht te krijgen op die interne vrijheid maak ik gebruik van een model van zeven domeinen. We zijn immers complexe en gelaagde wezens, soms complexer dan ons lief is. We leven in ons hoofd, we leven in ons lichaam, we leven in ons huis en we leven in gemeenschappen – om maar een paar domeinen te noemen. Ik beschrijf die zeven domeinen als steeds wijdere cirkels rondom de onveranderlijke kern die we zijn, zoals de ringen van een ui. Ergens diep in ons ligt kern verscholen die aan alles vooraf gaat. Noem het je ziel, de waarnemer, de goddelijke vonk… het is dat wat gebruik maakt van jouw brein, jouw ogen en oren, jouw lichaam. Je valt immers niet samen met je denken of met je lichaam – je hebt gedachten en je hebt een lichaam, je bent dat niet.

Zeven domeinen

1. Maar dan begint het. We leven allereerst in ons hoofd. We denken, we vertellen onszelf verhalen, we vormen concepten van de wereld om ons heen en begrijpen zo de wereld en we kijken door een bril. We zien de wereld niet zoals ze is, we zien de wereld zoals we zelf zijn. Die verhalen en concepten en die bril ontstaat al heel vroeg, in onze vroegste kinderjaren. We zijn diep geconditioneerde wezens en zien dus wat we hebben leren zien. En dus zien we niet wat we niet hebben leren zien. Daar beginnen de beperkingen. Onze overtuigingen, onze verhalen, onze bril, alles wat we vanzelfsprekend achten… het zijn tegelijk onze beperkingen. En dus is daar een weg naar vrijheid te vinden.
2. We leven in ons lichaam – het tweede domein. En ook de tweede ring, de tweede schil. Dat lichaam geeft ons mogelijkheden. We kunnen ons bewegen door de ruimte, we kunnen dingen pakken en anderen aanraken. We kunnen rennen en springen. En tegelijk is het lichaam ook onze begrenzing. Zwaartekracht trekt hard aan ons (aan de een wat harder dan aan de ander). De zorg die we besteden aan ons lichaam (of niet) vertaalt zich onherroepelijk in gezondheid, weerbaarheid en kracht. Maar ziekte en ongeluk kan ons ook beperken, zodat we ons gevangen voelen in ons lichaam. Hoe vrij ben je? Hoeveel eigenaarschap ervaar je, neem je? Vrijheid in je lichaam is een reis van verantwoordelijkheid nemen.
3. De volgende ‘schil’ is dat deel van de fysieke wereld waar we buitengewoon intiem mee worden: onze voeding. Dat is een stukje ‘aarde’ dat letterlijk door ons heen gaat. Wie zich dat bewust wordt, zal willen weten wat dat is – wat eet je, wat gaat er in je lichaam? Hoeveel vrijheid, hoeveel eigenaarschap, hoeveel verantwoordelijkheid neem je daar? Hier liggen keuzes en mogelijkheden, maar die moet je dan wel herkennen en daadwerkelijk nemen. En elke keuze betaalt zich uit in de vrijheid of onvrijheid in je lichaam.
4. Mensen hebben bescherming nodig. De naakte aap die we zijn, redt het op onze breedtegraad niet zonder kleding en zonder huis en haard. Het is de schil waarin we ons veilig weten tegen weer en wind, waar we ons beschermen tegen de elementen en natuurlijke vijanden (hebben we die nog?) en zelfs tegen elkaar. En daarmee ook een ruimte waarin we ons veilig en vrij kunnen voelen. Maar ook dan geldt weer: dat moet je wel herkennen als een ruimte waarover je zelf zeggenschap hebt. Met hoeveel lef leef jij zoals jij wilt leven? Hoeveel conventies en verwachtingen dringen door de muren van jouw kasteel? Dit is het domein van zelfvoorzienend leven en autarkie.
5. Mensen zijn relationele wezen, sociale dieren. We overleven wel in eenzaamheid, maar we gaan pas bloeien in verbinding. Familiebanden, vriendschappen en gemeenschappen van allerlei aard (werk, sport, kerk, uitgaan) zijn de ‘bubbels’ waarin we ons veilig voelen. We bewegen niet als losse atomen in een samenleving van losse atomen, we omgeven ons met anderen, waarbij we ons ‘thuis’ voelen. Gemeenschappen zijn kleine vrijplaatsen voor eigenheid, veiligheid en vrijheid. En ook hier liggen keuzes aan ten grondslag. Vrijheid voel je vooral in verbinding met gelijkgezinden.
6. Tussen mensen en gemeenschappen enerzijds en de samenleving anderzijds hebben we een tussenwereld gecreëerd, een veld van financieel economisch verkeer. We kopen dingen die we nodig hebben (of eenvoudigweg verlangen) en we ruilen onze tijd en aandacht, onze kennis en vaardigheden voor geld (‘werk’ noemen we dat). En in dat financiële veld kunnen we gevangen raken of juist vrijheid vinden. Het is een veld waar belangrijke keuzes vallen voor je autonomie. Tekort maakt afhankelijk en slaaf, overvloed maakt je vrij.
7. En dan zijn we uiteindelijk bij het veld dat raakt aan die grote (boze?) buitenwereld: de samenleving met haar instituten en structuren. Hier treffen we de overheid, het onderwijs, de zorg, de sterke arm en de rechterlijke macht (om maar een paar te noemen). En hoewel we hier raken aan de externe vrijheid die ik hierboven benoemde (de vrijheid waar je weinig invloed op hebt), kunnen we in ons persoonlijke leven en onze manier van bewegen door die samenleving veel keuzes maken die ons ofwel onvrij, dan wel vrij maken. De manier waarop wij de samenleving tegemoet treden is vaak bepalend voor hoe zij ons bejegent (in plaats van andersom, zoals vaak wordt gedacht).

Binnen al deze zeven domeinen liggen mogelijkheden voor onvrijheid en voor vrijheid. En dat is goed nieuws. De ervaring van vrijheid en autonomie ligt dus in hoge mate in je eigen handen. Wie zich blind staart op de externe vrijheden die je al of niet gegund worden van hoger hand, voelt zich machteloos. Maar wie de focus verlegt naar de zeven domeinen van interne vrijheid betreedt een wereld van vrijheid, autonomie en overvloed. Over de aard van die vrijheid en autonomie schrijf ik in een volgend artikel.