Om een moestuin aan te leggen heb je kennis nodig, dat zal niemand verrassen. Je zult iets moeten weten van de gewassen die je wilt verbouwen, de zaaitijden, de grondsoorten, hoe diep je moet zaaien en hoe ver de planten uit elkaar moeten staan. Je zult willen weten hoe je gewassen moet beschermen tegen vraat en ziekten of tegen extreem weer. Een gezonde, productieve moestuin is geen kleinigheid. Boeken, cursussen en workshops voorzien rijkelijk in die behoefte – ook ik zal in de nabije toekomst een cursus aanbieden. Vandaag wil je vertellen over mijn belangrijkste leermeester: mijn tuin zelf!

Een korte geschiedenis van de tuin

Maar eerst een stapje terug: een tuin – wat is dat precies? De meeste mensen denken dan aan het stukje grond dat ze voor, achter of rondom hun huis hebben. De één heeft een onderhoudsarme tuin met veel tegels, strakke borders of gras met een maairobot; de ander heeft er een kleine lusthof van gemaakt met heesters, bloemen en kruiden. Een enkeling heeft ook een moestuin waar eetbare gewassen groeien. De moestuin heeft de laatste jaren behoorlijk aan populariteit gewonnen.

Oorspronkelijk was een tuin een omheind, beschermd stukje grond. Etymologisch verwijzen zowel het woord tuin als gaard (garden) naar een van takken gevlochten omheining. Wie tegenwoordig een tuin een omheining geeft, zal dat waarschijnlijk doen om buren of andere nieuwsgierigen buiten zijn terrein te houden. Maar de omheining waar het oude woord over sprak, was bedoeld om het af te schermen van de wilde natuur rondom: bescherming tegen vraat. Het was een stukje grond dat mensen naar hun hand zetten, wat ze in cultuur brachten. Dat is ook precies de betekenis van het woord ‘cultuur’: van het Latijnse cultura dat is afgeleid van colere: ploegen, bewerken, bebouwen.

Wij kennen eigenlijk geen natuur meer – alles is in cultuur gebracht: geploegd, bewerkt, veranderd. Alles wat wij kennen is door mensenhanden veranderd en gevormd. ‘Natuur’ is nu een klein stukje beschermde grond, waar mensen een bepaalde vegetatie en fauna wil handhaven. Wij zetten nu hekken om die laatste stukjes ‘natuur’ – maar natuur is het al lang niet meer. De wereld van onze voorouders zag er heel anders uit. Zij leefden in een wereld vol natuur (en die natuur was niet per se heel vriendelijk en welkom voor mensen) en zij namen kleine stukjes daarvan in eigen handen – en dáár plaatsten zij een omheining: ziedaar, een tuin!

Kijken in de spiegel

Een tuin, hoe weeldering of wild ook, is dus mensenwerk. Of iets nauwkeuriger geformuleerd: een tuin is de uitdrukking van hoe mensen omgaan met natuurlijk leven. Dat maakt tuinen een interessante spiegel van de menselijke omgang – zeg maar: de relatie – met het leven. Een tuin met veel beton, een groen gazon, een strak geschoren heg en borders zonder onkruid laat zien hoe de bezitter van de tuin zich verhoudt tot het leven rondom hem of haar. Het ademt een sfeer van controle en afstand en is niet gastvrij voor vogels, insecten of andere dieren. Een tuin vol bloemen, kruiden, groenten, bessenstruiken en vruchtbomen daarentegen zindert van het leven en ademt een geest van liefde en overvloed.

Wie met deze blik kijkt naar de moderne landbouw, wordt verdrietig. De eindeloze velden met monocultuur zijn een uitdrukking van afstandelijkheid, vervreemding en efficiëntie. De moderne boer raakt de grond niet meer aan, maar rijdt met zijn enorme trekkers en zware machines de grond kapot. Wekelijks gaat er een gifspuit over de akkers om onkruid, schimmels of schadelijke insecten te doden. Het is een poging om het leven volledig naar menselijke hand te zetten, maar de gevolgen zijn desastreus. We verschralen de grond, vergiftigen het grondwater en produceren ongezond voedsel. In termen van een relatie is hier sprake van een ongelijkwaardige, narcistische misbruikrelatie – en ja, dat zijn grote woorden!

Cultuur die leert van de natuur

Maar het kan wel anders. En gelukkig doen steeds meer boeren het ook anders. In de jaren ’70 presenteerden de Australische biologen Bill Mollison en zijn leerling David Holmgren een concept dat ze permacultuur noemden.(1) Daarin combineerden ze elementen uit de ecologie, de biologie en uit traditionele landbouwpraktijken om tot een holistische teeltwijze te komen. Het woordje cultuur in permacultuur laat duidelijk zien dat ze zich realiseerden dat ook hun benadering een menselijke ingrijpen in de natuur was. Permacultuur is geen natuur, het is cultuur. Maar wel cultuur die wil leren van de natuur.

Zelf beschouwden Mollison en Holmgren hun concept vooral als een ontwerp-filosofie. Het was gebaseerd op heel nauwkeurige waarneming van de complexiteit van natuurlijke ecosystemen. Die bestaan altijd uit symbiotische relaties van talloze levensvormen. Die complexiteit creëert evenwicht en weerbaarheid. Het ontwerpprincipe van permacultuur verwelkomt daarom ook complexiteit en diversiteit. Een permacultuur tuin ziet er weliswaar wild en soms ruig uit, maar is verre van een verwilderde tuin. Het is een intelligent ontwerp op basis van de lessen die de natuur zelf ons leert. Permacultuur is geen uiting van menselijk hoogmoed (zoals de mechanische en chemische landbouw), maar blijk van respect, nederigheid en nieuwsgierigheid. Wie permacultuur bedrijft gaat in gesprek met zijn tuin.

Tuinieren als een liefdesaffaire

Ik durf nog wel verder te gaan: permacultuur is een wederkerige liefdesrelatie met de aarde en met alles wat leeft. De ontwerpprincipes van David Holmgren lezen bijna als relatie-adviezen. Daarom zei ik je: mijn tuin is mijn belangrijkste leermeester. Laat ik je een paar van die principes en lessen noemen:

Observeer en reageer – vrijwel dagelijks loop ik door mijn tuin en kijk ik rond. Tuinieren begint met aandachtig kijken: wat gebeurt er en wat gebeurt er niet? Voordat ik ergens ingrijp, kijk ik, wacht ik, probeer ik te begrijpen wat ik zie. Het is niet anders dan in een liefdesrelatie: aandacht is de basis van elke zorg. Het is wat ontbreekt in zoveel relaties die stranden: echte aandacht.

Gebruik kleine en trage oplossingen – En ja, soms moet ik, na aandachtig observeren, ingrijpen. Maar ik grijp dan in met respect voor wat er is en dus met kleine en trage oplossingen. Mijn tuin is een complex ecosysteem en vraagt om subtiel ingrijpen. Geen gifspuiten, geen grote verandering, geen verstoring van de grond. Klein en traag. Het is als de aanraking in het liefdesspel: klein en langzaam (langzamer) en met volle aandacht!

Pas zelfregulering toe en accepteer feedback – Omdat mijn tuin een zelfregulerend complex ecosysteem is, zullen veel problemen zichzelf oplossen. Een plotselinge uitbraak van bladluis in mijn tuinbonen wordt korte tijd later opgelost door een zwerm lieveheersbeestjes. Het enige wat ik deed was wachten en van mijn tuin een welkome hof maken voor alle denkbare insecten. De rest deed het systeem zelf. Vergeling in het blad, te vroege bloei, meeldauw… het is allemaal informatie en feedback van de tuin. Soms vraagt dat om ingrijpen, heel vaak ook niet. En ook dat is toepasbaar in relaties: niet alles hoeft meteen opgelost te worden, niet elk gevoel hoeft weg… hou het uit, luister naar de boodschap die verborgen ligt in wat zich aandient en wacht liefdevol.

Integreer in plaats van afzonderen en gebruik en waardeer diversiteit – Niks in de natuur groeit in afzondering, alles leeft in symbiose, in wederzijdse samenhang met andere levensvormen. Daarom is in een permacultuur tuin diversiteit welkom en zelfs noodzakelijk. Smeerwortel diept met haar lange penwortels voedingstoffen uit diepere grondlagen en geeft die in de vorm van haar blad aan gewassen die minder diep wortelen. Zon-minnende planten geven schaduw aan de tedere blaadjes van een ander gewas. De geur van het ene gewas (uien) verjaagt de natuurlijke vijanden van een ander gewas (wortelen). Een permacultuur tuin is een rijk en bont orkest van leven en precies dat maakt haar sterk en gezond. Is het anders in relaties? Is het niet juist ons anders-zijn, onze uniciteit die een relatie zo boeiend en rijk maakt? We zijn niet gelijk en dat willen we ook niet.

Reageer creatief op verandering – Verandering hoort bij het leven. Ook je tuin is onderhevig aan verandering. Het weer, de seizoenen, jouw wensen, jouw tijd en aandacht: alles kan veranderen. Je maakt zelf deel uit van het ecosysteem dat je tuin is en dus breng jij ook zelf verandering. En hoe lastig het soms ook is, het is altijd weer een kans om te verrijken. Verandering nodigt creativiteit uit en creativiteit brengt verandering. De tuin is een spiegel van het leven, omdat het zelf leven is. Alleen wat dood is verandert niet meer. Dat geldt ook voor relaties: verandering is leven – heet het welkom en laat het je steeds weer vernieuwen.

Wijze en liefdevolle lessen van je eigen tuin. Dat laat zijn sporen na bij wie veel tijd doorbrengt in de tuin. Let maar eens op: mensen die langdurig tuinieren op deze liefdevolle en aandachtige manier, zijn bescheiden, liefdevolle, rustige en wijze mensen. Zij brengen immers een deel van hun tijd letterlijk op hun knieën door in diepe aandacht en ontzag voor hun leermeester ‘de tuin’.

Je zou het iedereen gunnen!

Kijk ook eens mijn video’s over permacultuur:
> De LES van PERMACULTUUR: van controle naar regie
> PERMACULTUUR in zes stappen