We verlangen allemaal naar een gevoel van vrijheid en autonomie. We willen ons vrij voelen om de dingen te doen die we graag willen. We willen ons niet begrensd en gecontroleerd voelen in ons dagelijkse leven. Maar de realiteit is vaak heel anders. Veel mensen voelen zich helemaal niet vrij. We voelen ons geleefd, we voelen ons gevangen in een leven dat we zelf niet hebben gekozen, we hebben soms helemaal niet meer de regie over ons eigen leven.

Gekooid door verwachtingen

Herkenbaar? Dat gevoel van gevangen-zijn kan zich op allerlei gebieden melden. We voelen ons bijvoorbeeld gevangen in de verwachtingen van anderen: je gezin, je werk, je klanten, je vrienden, de samenleving. In onze kinderjaren worden we diep geconditioneerd en krijgen we beelden en verwachtingen mee van wat ‘normaal’ is. We zien hoe onze ouders het doen, hoe de mensen om ons heen leven, hoe ze werken, hoe ze in relatie zijn. Beetje bij beetje creëert dat een beeld in je hoofd van hoe het leven moet. Op school wordt je geleerd stil te zitten en aan te nemen dat de wereld in elkaar zit zoals je verteld wordt. En tegen de tijd dat je volwassen bent, ben je een keurige burger die weet hoe het leven moet. Maar vroeg of laat gaat dat wringen. Je doet nu keurig wat er van je verwacht wordt. Je hebt een huis, een auto, je hebt een baan en je betaalt keurig je belasting. Jouw leven lijkt op dat van je buurman of je buurvrouw en je voelt hoe spannend het is om iets radicaal anders te doen of iets radicaal anders te vinden dan je vrienden, je familie, je collega’s. Je voelt je gevangen in verwachtingen, in conventies en in een lifestyle die je niet echt zelfs koos. Je weet wat je moet doen en wat je moet vinden om mee te doen en geaccepteerd te worden… maar je voelt hoe je jezelf daarin steeds vaker geweld aandoet. Je bent een gevangene geworden, gekooid door verwachtingen. Depressie en somberheid liggen op de loer.

Protocollen en experts

En was dat maar alles. Maar dat is het niet. We leven ook in een samenleving die in hoge mate gereguleerd en gecontroleerd wordt. En natuurlijk, we begrijpen allemaal dat er in een samenleving dingen geregeld moeten worden, dat we regels en afspraken nodig hebben – anders wordt het chaos. Maar de manier waarop onze samenleving is georganiseerd gaat verder dan dat – veel verder. Wie in het onderwijs, in de zorg of bij de overheid werkt, weet hoeveel protocollen er de laatste jaren bij zijn gekomen (1) . Wie ondernemer is, weet hoeveel regels er inmiddels zijn en hoe klein de ruimte is geworden voor echt vrij ondernemerschap is (2). Voor de kleinste dingen zijn vergunningen nodig. Het hele openbare leven is gereguleerd en gecontroleerd. Voor veel zaken die mensen voorheen zelf konden besluiten, worden we nu met klem (of soms zelfs met dwang) verwezen naar experts. Bijvoorbeeld de zorg voor ons eigen lichaam en onze gezondheid. Tijdens de coronapandemie werd dat bijzonder duidelijk. De keuze ‘hoe om te gaan met het risico op besmetting’ werd niet meer gelaten bij individuele mensen, maar tal van maatregelen en zelfs medische behandelingen werden door de overheid dwingend opgelegd. Jij en ik werden niet meer vertrouwd met ons eigen lichaam, de overheid ging daar over. Op steeds meer gebieden krijgen we adviezen en voorschriften of worden we gedwongen tot gedrag dat experts voor ons goed achten. Langzaam maar zeker groeit de overtuiging dat wij zelf niet meer vertrouwd zijn met onze voeding, met onze gezondheid, met onze energiegebruik, met onze kinderen, met ons geld. En of dat nou met goede bedoelingen gebeurt of met kwade intenties, maakt eigenlijk niet uit. Het gevolg is hoe dan ook dat we de regie over ons leven kwijt raken, dat we niet meer het gevoel hebben werkelijk eigenaar te zijn van ons eigen bestaan. Voor alles wat we doen moeten we kijken naar experts, naar de overheid of naar de publieke opinie en het heersende narratief.

Controle drukt het leven weg

Twee woorden vielen hierboven: controle en regie. Naarmate overheden en experts meer controle uitoefenen op de samenleving, verliezen burgers (jij en ik) meer en meer de regie over hun leven. Op het eerste gezicht lijken die twee woorden ongeveer hetzelfde te betekenen – controle en regie. Toch is er een groot verschil in betekenis tussen beiden. Controle is een dwingend woord. Controle wil niks aan het toeval overlaten. Controle wil niet alleen de uitkomst van processen garanderen, maar ook het hele proces beheersen. Controle houdt niet van het onverwachte en het eenmalige. Controle drukt alles uit in data en cijfers, tabellen en prognoses en met die data en cijfers maakt het alles in zekere zin ‘gelijk’. We zien dat ook in de samenleving: hoe strakker de controle, des minder ruimte er is voor eigen initiatief of eigen verantwoordelijkheid. Controle neemt het stuur over, maar neemt niet de verantwoordelijkheid voor de uitkomst – het zal een ongewenste uitkomst altijd verwijten aan factoren die aan de controle ontglipten. Controle drukt het leven weg.

Regie over eigen leven

Regie is een heel ander woord. Het doet denken aan de regisseur op het toneel. De regisseur is niet in controle en kan het proces en de uitkomst niet volledig bepalen. Maar de regisseur kan wel bijsturen en corrigeren. De regisseur gaat mee met het proces en reageert op wat zich aandient. Regie veronderstelt juist dat het leven onvoorspelbaar en dynamisch is en stuurt bij waar nodig. Wie de regie heeft wordt niet dwingend, maar neemt wel de volle verantwoordelijkheid. Regie nodigt het leven uit, regie verwelkomt het unieke en het eigen initiatief. Voel je hoe beide woorden een verschillende geest ademen? En je zult begrijpen dat beide worden elkaar ook uitsluiten. Waar controle is, verdwijnt de regie. En dat is precies wat veel mensen voelen. We leven in een samenleving die steeds meer wordt bepaald door controle – en het gevolg is dat mensen de regie over hun leven meer en meer kwijt raken. Maar het goede nieuws is dat we dat proces ook kunnen omkeren: waar regie is verdwijnt controle. Wie de regie terug neemt, ontworstelt zich aan controle. Wie besluit zelf de verantwoordelijkheid te willen en kunnen dragen voor eigen gezondheid, maakt zich los van de controle van experts. Wie zelf verantwoordelijkheid neemt voor eigen voedsel, maakt zich los van de dwingende adviezen van voedingsexperts. Wie zijn of haar leven gaat inrichten vanuit diepgevoelde waarden en overtuigingen, maakt zich los van verwachtingen en conditioneringen. Dat is echte autonomie! Wie zelf besluit wat echt belangrijk is, wie zelf op zoek gaat naar informatie, zelf onderzoek doet, zelf in beweging komt, zelf gaat bouwen… die neemt de regie terug. En wie de regie heeft, is vrij en autonoom. Wacht dus niet op overheden. Verwacht niet dat de samenleving verandert. Controle is macht en macht is verslavend. Mensen die controle hebben, zullen die controle niet loslaten. Maar daar hoef je niet op te wachten: als jij zelf de regie over je eigen leven terug neemt, verliezen zij die controle over je hebben hun controle. De weg naar vrijheid ligt open voor je!

(1) nationalezorggids.nl
(2) mkb.nl