Het is een woord dat we gebruiken voor mensen, voor landen, voor denkers en zelfs voor zelfrijdende auto’s: autonomie. Maar wat is het? Voor de één is het de ultieme staat van mens-zijn, voor de ander is het een beschrijving van een egoïstisch bestaan dat alleen draait om eigen wensen en grenzen. Is de autonome mens zelfstandig, onafhankelijk en zelfredzaam, of is hij juist eigenwijs, arrogant en onbenaderbaar? Vandaag ontleed ik het begrip voor je en hoop je een weg te wijzen naar gezonde en volwassen autonomie.

Misverstanden

Een eerste zinvolle stap om een woord als autonomie te begrijpen is de etymologie ervan onderzoeken: waar komt het vandaan en hoe is het woord opgebouwd? (1) We hebben te maken met een samenvoeging van twee Griekse woorden: autos, wat ‘zelf’ of ‘eigen’ betekent en nomos dat ‘wet’ betekent. Als je die twee samenvoegt krijgt je iets als ‘leven naar eigen wetten’ of, iets vrijer vertaald: ‘zelfregering’. We krijgen een beetje meer zicht op de betekenis door het tegengestelde woord: ‘heteronoom’, wat betekent: ‘leven onder het gezag van, onder de wetten van een ander (heteros)’. Autonomie verwijst dus naar het gezag waaronder je leeft: ligt dat in jou of buiten jou? Bepalen anderen (of andere machten) jouw leven, jouw doen en laten, jouw besluiten… of doe je dat zelf?

Dat maakt veel duidelijk. Maar het levert ook meteen een mogelijk misverstand op. Want wie zijn of haar leven vooral zelf gaat bepalen (en zich niks meer aantrekt van anderen), wordt hoogstwaarschijnlijk een onuitstaanbare egoïst. Wie zich laat leiden door persoonlijk gevoel, door de grillen van je eigen behoeften, wordt onberekenbaar en onbetrouwbaar. Immers gevoelens veranderen voortdurend en ook persoonlijke verlangens en behoeften kunnen van dag tot dag wisselen. Wie zich laat leiden door deze wisselingen mag dan vrij zijn van de invloed van anderen, maar is een slaaf van zijn eigen wisselende gevoelens – en dus verre van autonoom!

Wetten en waarden

Het misverstand dat is ontstaan, heeft te maken met de exclusieve focus op het eerst deel van het woord autonomie: autos – zelf. Het tweede woord is minstens zo belangrijk: nomos – wet. Je voelt wel dat dat iets heel anders is dan de grilligheid van gevoelens, verlangens en lusten. Wetten zijn solide en constant. Wetten reguleren en wijzen grenzen aan tussen goed en fout. Het woordje nomos in autonomie verwijst dus naar een wet die jij vanbinnen erkent en gehoorzaamt. Een wet die jij zelf hebt ontwikkeld of een wet die jij hebt erkend als belangrijk en het volgen waard.

Dat woordje wet valt bij postmoderne mensen niet zo goed. We voelen verzet bij wetten en regels – zeker als het onze eigen persoonlijke vrijheid begrenst. Maar tegelijk zullen we moeten erkennen dat een samenleving zonder wetten en regels ontaardt in chaos. Hoewel het tegenwoordig niet meer gezegd kan worden van elke wet, ligt de oorsprong van wetten in ‘bescherming van dat wat van waarde is’. Wetten willen beschermen wat wij waardevol vinden. Anders gezegd: in het hart van een wet ligt dus een waarde.

En dat geldt ook voor de wet die je volgt als autonoom mens. De vraag waar het woordje autonomie ons dus voor plaatst is dus: vanuit welke waarden leef jij? Waar wortelt jouw bestaan in? Wat is zo waardevol dat jij daar je beslissingen op baseert, je handelen naar stuurt en je offers voor wilt brengen? En je begrijpt wel: dan zijn we het egoïsme ver voorbij – tenzij je je eigen geluk als enige waarde in je leven ziet. Maar dat herkennen mensen niet als een waarde. Bijdragen aan het geluk van anderen, de wereld een beetje mooier maken, vreugde brengen waar verdriet heerst, schoonheid in de wereld brengen, mensen verbinden, zorg hebben voor de kwetsbaren – dát zijn stuk voor stuk waarden waar mensen voor kunnen en willen leven.

Zes stappen op de weg naar autonomie

Het geeft een veel rijkere betekenis aan het woord autonomie. En het geeft mij aanleiding om de autonomie als een weg te zien, een ontwikkeling. Het is geen statisch woord, maar een woord dat richting aangeeft en uitnodigt tot groei. Ik ontleed het woord autonomie aan de hand van de zes ‘Cirkels van Verandering‘ die ik eerder beschreef.

1. De weg van autonomie begint met de erkenning dat je dat waarschijnlijk nog helemaal niet bent. Jouw leven wordt op talloze manieren bepaald en gestuurd door krachten die je niet kunt sturen. Van jongs af aan ben je diep geconditioneerd – iedereen is dat! Als je in Nigeria of Argentinie was opgegroeid, keek je anders naar het leven, had je andere waarden en normen. Dat ging aan al je bewuste keuzes vooraf.
   Maar niet alleen conditionering bepaalt jouw handelen. Ook afhankelijkheids-relaties. Je kunt volledig afhankelijk zijn van je baas, je klanten, je man of je vrouw of van zorg. Of je kunt afhankelijk zijn van middelen, spullen of activiteiten. Verslavingen van welke aard dan ook (alcohol, drugs, seks, gokken, kopen, werken, etc) maken je letterlijk tot slaaf… en een slaaf is niet vrij, een slaaf is niet autonoom.
   Met andere woorden: de weg naar autonomie begint bij de erkenning van alles wat jou slaaf maakt, slachtoffer maakt, afhankelijk maakt en klein houdt. En eerlijk is eerlijk: die erkenning is niet gemakkelijk – wie eerlijk kijkt naar zijn of haar leven, kan behoorlijk schrikken.
2. Na de erkenning komt de verandering… of in ieder geval de eerste stap. De weg naar autonomie vraagt echt om handelen en veranderen. Je kunt niet hetzelfde blijven doen en verwachten dat je dan autonoom wordt. Dit is de stap van de bevrijding: stoppen met dat wat je in de greep heeft. De verslaving breken. Wakker worden in de overtuigingen waarmee je leeft en de verhalen die je jezelf vertelt. En nee, verwacht niet dat je er dan al bent – het is pas stap twee van zes stappen. Maar zonder deze stap kan het niet.
3. Na de bevrijding komt de verankering. De bevrijding is belangrijk, maar lang niet genoeg. In het Bijbelverhaal van de Exodus werd het volk Israël bevrijdt uit de slavernij van Egypte, om vervolgens 40 jaar te dolen door de woestijn. Nu waren ze wel bevrijd, maar alsnog verdwaald en verloren. Dit is het moment om je dat woordje nomos te herinneren. Welke wetten ga jij volgen? En weet je nog: in elke wet ligt een waarde verscholen, een waarde die het wil beschermen.
   De verankering van de nieuwe vrijheid vraagt dus om waarden. Als jij echt eigenaar wilt worden van de nieuwe vrijheid, echt autonoom wilt worden, zul je moeten weten waarvoor jij leeft. Wat is je zoveel waard dat je ervoor wilt leven, ervoor wilt lijden, er offers voor kunt brengen? Dit is een diep onderzoek, een onderzoek dat dieper gaat dan de vraag: waar word IK gelukkig van. Dit onderzoek gaat niet over jouw en jouw geluk, maar over jouw rol in dit leven en jouw bijdrage daaraan.
4. Na de verankering (in jouw persoonlijke waarden) komt de consolidatie, de verzorging van de vrijheid en autonomie die je hebt gevonden. Hier komt het echte, gewone leven in beeld. Autonomie is interessant als concept, als innerlijke weg… maar het wordt pas echt als het geleefd wordt. Dan wordt autonomie ook autarkie. Hoe goed ben jij in staat om voor je eigen bestaan te zorgen? Wat zijn je skills, wat bezit je, hoe veerkrachtig ben je als het leven grimmig wordt? En ja, dan gaat het over je vermogen om zelf geld te verdien, zelf je huis te bouwen, zelf je voedsel te verbouwen, zelf je energie op te wekken. Autonomie zonder zelfvoorziening is een vrijblijvend gedachtenexperiment en zelfvoorziening zonder echte autonomie is een leuke hobby, maar niet meer dan dat.
5. Autonomie kan pas voluit geleefd worden als er overvloed is. Tekort, honger en armoede leiden tot afhankelijkheid. Maar overvloed is iets anders dan rijkdom. Overvloed is de ervaring van genoeg hebben om te kunnen leven en ervan te delen. Wie grote behoeften heeft, veel geld en middelen nodig heeft om gelukkig te zijn, zal niet snel de ervaring van overvloed vinden. Maar wie zijn of haar leven klein heeft gemaakt, heeft snel genoeg. En dan stroomt de ‘beker’ van jouw eigen levensbehoefte snel over. Autonomie ervaar je als die beker overstroomt en je kunt gaan delen, uitdelen, verbinden. Autonomie is geen atomair bestaan in een bubbel van zelfgemaakt geluk, maar een leven dat stroomt en overstroomt naar anderen.
6. Autonomie heeft ook grenzen. We leven in een universum met universele wetten, waar niemand aan ontkomt. De zwaartekracht heeft vat op je. De wet van oorzaak en gevolg heeft vat op je. Je ontkomt niet aan de gevolgen van je eigen handelen. Wie echt autonoom wil leven, zal gehoorzaam moeten zijn aan de wetten van het leven zelf. Je kunt niet ongestraft je hele leven bij McDonalds eten of dagelijks 2 flessen wijn consumeren – je krijgt hoe dan ook de rekening gepresenteerd. Volwassen autonomie kent haar eigen grenzen en gehoorzaamt de wetten van het leven. Het is de fase van het loslaten en de overgave aan dat wat groter is dan je eigen bestaan.

Autonomie is geen staat van zijn, zoveel is duidelijk. Het is een weg, een pad van ontwikkeling: van erkenning naar bevrijding, van bevrijding naar verankering, van verankering in verzorging, van verzorging naar delen in overvloed en uiteindelijk van delen naar overgave en gehoorzamen aan wat groter is. Durf jij te gaan?

(1) wikipedia.org