Wiskunde voorziet ons van prachtige inzichten in de wetmatigheid van de werkelijkheid. Vormen die in de natuur te vinden zijn, kunnen in wiskundige formules worden uitgedrukt, zoals de Fibonaccispiraal een uitdrukking is van een getallenreeks met een wetmatige opbouw (1,1,2,3,5,8,13…). Zo ontstaat er ook een prachtige geometrische vorm als je op de omtrek van een cirkel steeds een cirkel tekent van dezelfde omvang, waarbij het middelpunt elke keer wordt verlegd naar het snijpunt van de oorspronkelijke cirkel en de laatst getekende cirkel. Er blijken dan exact zes identieke cirkels getekend kunnen worden op de omtrek van de eerste cirkel. De vorm die dan ontstaat, wordt wel de ‘Seed of Life’ genoemd.

Zes plus één

Het is deze prachtige vorm die mij geïnspireerd heeft voor de ontwikkeling van een model van zes stappen of fasen in het veranderen van menselijk gedrag. Het is een model dat toepasbaar blijkt op eindeloos veel veranderingsprocessen. Ik noem het de ‘Seed of Change’ of, in goed Nederlands, ‘De cirkel van verandering’. Elke verandering kent een aantal fasen of stappen en die blijken verrassend verwant te zijn. Ik neem je mee op een verkenningstocht door dit model.

Neem de vorm eens in je op. Het bestaat uit zeven cirkels: één in het centrum van de vorm en zes cirkels op de omtrek van die middelste cirkel – het lijkt een bloem. Deze geometrische vorm drukt ons onderzoek uit. Het onderwerp van onderzoek wordt gesymboliseerd door de middelste cirkel. Dat betreft menselijk gedrag. Gewenst of ongewenst gedrag, dat maakt niet uit: een eigenschap die je wilt ontwikkelen (empathie, autonomie of aandacht), een eigenschap die je kwijt wilt raken (slordigheid of uitstelgedrag), een verslaving die je wilt doorbreken (alcohol, sociale media of werk), een prestatie die je wilt gaan halen (een marathon lopen, een berg beklimmen). Het betreft allemaal een proces van verandering en die verandering is te beschrijven in deze zes stadia.

Laat me je meenemen door de zes cirkels.

(1) Erkennen

Elke verandering begint met een proces van bewustwording. Je wordt wakker in het feit dat je iets wilt of niet langer wilt. Je voelt je dik en passief en wilt fit worden, je voelt je geleefd door anderen en wilt de regie terug, je lijdt aan de gevolgen van een verslaving en je wilt vrij worden. Het proces van bewustwording is daarom niet zelden een confronterend en pijnlijk proces. Wat je onder ogen komt is niet altijd een mooi plaatje. De erkenning van wat er ontbreekt in je bestaan of de erkenning van iets waarvoor je je schaamt, vraagt moed. Maar het is de eerste fase en daarmee een onmisbare fase.

(2) Handelen

Elke verandering begint met de eerste stap. Je kunt het gevoel hebben dat je eerst nog van alles moet doen en onderzoeken, maar meestal zijn dat excuses om voorlopig niks te hoeven doen. Daarom nodig ik je uit om meteen na de bewustwording en de erkenning van dat wat je wilt veranderen, een eerste stap te zetten. Dat is fase 2: handelen. Je zou dit ook de fase van bevrijding kunnen noemen. Je breekt met de verslaving, je begint met een trainingsschema en gaat daadwerkelijk naar buiten, je vertelt je baas dat je het anders wilt… kortom: je doet iets! Ook hulp zoeken is een stap. Waarschijnlijk zul je wat je nu doet, later op allerlei manieren aanpassen en veranderen. Misschien blijkt verderop in het proces dat je eerste stap niet de beste was, niet de handigste… maar dat is dan ook inderdaad voor later zorg: je móet een eerste stap zetten. Als die eerste stap niet lukt, als je vanuit de erkenning en de bewustwording van fase 1 niet komt tot handelen, betekent dat dat je nog niet volledig bent aangekomen bij de realiteit van je bestaan. Dan is dus fase 1 nog niet afgerond – je moet dieper kijken en eerlijker worden. Een hapering in dit proces is feedback en dus heel welkom.

(3) Verankeren

Eenmaal onderweg komen de vragen en de verleidingen. Vooral de diepere waarom-vragen komen op. Vanuit het erkennen (fase 1) naar het handelen (fase 2) voel je vaak nog enthousiasme en is de motivatie hoog. Je voelt trots bij de stappen die je zet. Maar dan wordt het moeilijker en blijkt het oude gedrag toch nog verrassend dichtbij. Dan wordt het tijd om volledig eigenaar te worden van de redenen waarom je de verandering in gang hebt gezet. Wat is jouw diepere verlangen en vooral: wat zijn de diepere waarden van waaruit je dit pad bewandelt? Zolang je het doet om redenen van anderen (teleurstelling voorkomen, erkenning krijgen, afkeuring vermijden), zal je de verandering niet volhouden. Je móet het diep verankeren in een reden waar je voluit eigenaar van bent. In veranderingsprocessen die trauma of oude jeugdwonden als diepe oorzaak hebben, is deze fase ook het moment van analyse en therapie. Je dient het proces van verankering als je ook zicht krijgt op de verankering van het oude gedrag. Je biografie (zowel dat wat je je ervan herinnert, als dat wat vergeten is) bevat nuttige informatie over het ontstaan van gedrag, patronen en coping mechanismen.

(4) Verzorgen

Als je door de crisis van de verankering heen komt, zul je een gezonde omgeving moeten creëren voor het nieuwe gedrag. Dit is de fase van consolidatie en integratie. Een nieuwe bedding, een biotoop, zo je wilt. Dingen die je weglaat uit je leven (bijvoorbeeld de zaken waar je verslaafd aan was) laten een leegte achter. Zolang je die leegte leeg laat, blijft die plek trekken. Je zult de leegte moeten vullen met iets nieuws. Het nieuwe gedrag, de nieuwe jij, vraagt om een nieuwe context. Misschien moet je je huis anders inrichten, misschien vraagt het een ander dagritme, misschien moet je zelfs ander werk zoeken of verhuizen. Kortom: hoe richt je je leven zo in dat de nieuwe, veranderde jij daarin helemaal kan opbloeien.

(5) Delen

Zie je hoe je vooral in de laatste drie stappen (2, 3 en 4) veel aandacht hebt voor jezelf en de inrichting van je eigen leefomgeving? Toch raakt het proces van verandering ook anderen. In deze vijfde fase komt ook die ander weer in beeld. Je gaat vertellen over de verandering die je hebt doorgemaakt en misschien biedt het anderen in je omgeving inspiratie om ook stappen te zetten. Je doet iets met je nieuwe kracht, je nieuwe helderheid, je nieuwe fitheid – je deelt uit van de vruchten van je verandering. Het is belangrijk om deze stap van delen ook pas te zetten op het moment dat jij de verandering in je leven echt hebt geïntegreerd (stap 4). Wie eerder gaat delen, onderbreekt meestal het proces van verandering. De waardering en erkenning van anderen gaat dan als een te vroege beloning werken, waardoor je de verankering (stap 3) en de verzorging (stap 4) van je eigen verandering vergeet. Er kunnen dan grote woorden klinken, die niet worden waargemaakt. In plaats van inspiratie voor anderen leidt dat dan tot demotivatie en frustratie. Maar wie een veranderingsproces echt helemaal voltooit, heeft een verhaal van hoop voor anderen.

(6) Loslaten

Je zou denken: na het delen is het klaar. Wat is er meer te zeggen? Nou, de menselijke geschiedenis laat zien dat zelfs de mooiste revoluties soms weer kunnen veranderen in onderdrukking. Het nieuwgewonnen land van de verandering kan zo hard verdedigd worden, dat het weer tot nieuwe verstarring of verslaving kan leiden. Dat wil niet zeggen dat je terug zou moeten naar waar je was voor het veranderingsproces, maar mogelijk wel dat je je opnieuw afvraagt: waar stroomt het leven niet langer, waar zijn mijn beelden versteend en mijn gedrag verstard? Dan is het tijd om ook weer los te laten en jezelf open vragen te stellen.

Opnieuw beginnen

En ziedaar: dat leidt mogelijk weer tot nieuwe inzichten, nieuwe bewustwording en de noodzaak om opnieuw te erkennen dat verandering noodzakelijk is – we zijn terug bij de eerste stap. De prachtige afbeelding laat zien, wat we hier bij de uitleg ontdekken: het proces is cyclisch, het stop niet bij de zesde fase, maar gaat verder. Zoals ook het leven zelf altijd weer uitnodigt tot verandering, vernieuwing, loslaten en opnieuw beginnen. Dit model van ‘de cirkels van verandering’ zal ik toepassen op tal van onderwerpen die de missie van de Ark van Nederland betreffen. In het volgende artikel gebruik ik het model om de vraag te beantwoorden ‘wat is autonomie?’